Een aantal jaren geleden kreeg ik naar aanleiding van een workshop op mijn werk een boekje met de titel “context is alles”. De achterliggende gedachte is dat een product zijn toegevoegde waarde voornamelijk ontleent aan de context waarbinnen het gepresenteerd wordt, zoals een flesje bronwater in een woestijnlandschap. Creëer dus de juiste context en zie daar, het product verkoopt zichzelf.
Hieraan moest ik denken toen ik afgelopen zaterdag een Masterclass met de titel “How to Create a Masterpiece” volgde bij Ruben Timman. Hij is de oprichter van het Museum of Humanity, een gepassioneerd man met een opdracht, zoals hij vertelde, ontvangen in een droom. Als fotograaf reisde hij de wereld rond en werd getroffen door het menselijk leed in een vluchtelingenkamp dat hij bezocht. Hij voelde daarbij het appel van, wat de joods-franse filosoof Levinas ‘de vreemde Ander’ noemt. Een appel aan zijn persoonlijke verantwoordelijkheid om de Ander met zorg en respect, dus waardig, te behandelen. Een appel dat in iedere ontmoeting nodig blijft omdat de ander maar al vaak tot object gereduceerd wordt en dus van zijn waardigheid beroofd wordt.
Tijdens Rubens verhaal bloemkoolden mijn gedachten totdat ze stilgezet werden bij de Bijbelse woorden ‘de ander liefhebben als jezelf’. Door ‘de ander’ te lezen als ‘de Ander’ besefte ik plots de diepgang en actualiteit van deze Bijbelse opdracht. Maar het bleek slechts de helft van het verhaal dat me wel vaker bezig houdt.
Eenmaal thuis werd ik geconfronteerd met een column die ik opgeprikt heb in mijn werkkamer. Hij draagt de titel ‘Ellende Verlossing Dankbaarheid Repeat’ en bevat het volgende citaat van de Deense filosoof Søren Kierkegaard: ‘Als ik iemand tegenkom die lijdt, beschouw ik het als mijn plicht om te zeggen: zorg ervoor dat je van jezelf houdt. Als je lijdt val je namelijk al snel ten prooi aan de zwaarmoedige gedachte dat je teveel bent in deze wereld.’ Kierkegaards boodschap is dat je meer bent dan je lijden, meer dan pijn, meer dan je falen. Een boodschap, ook Rubens boodschap, die ik graag doorgeef aan studenten die ik coach, maar ook mezelf voorhoudt.
Zowel Levinas, de Bijbel als Kierkegaard hebben het over de bijzondere, bijna mystieke, relatie tussen de ‘jezelf’ en ‘de ander’. Door hun onderlinge uitwisselbaarheid gaan ze samen op in het Ubuntu, het ‘ik ben omdat wij zijn’. Vaak is er nog een hele weg te gaan om bij dat ‘wij’ uit te komen. Is de impliciete boodschap achter de Bijbelse opdracht niet dat je eerst ‘de vreemde Ander’ in jezelf moet herkennen om überhaupt aan de rest van de opdracht toe te komen? Jezelf respectvol en waardig behandelen als voorwaarde in de omgang met de ander? Het is de onbesproken les die Ruben ons meegaf door zijn eigen levensverhaal met ons te delen.
Nu terug naar waar de Materclass wel voor bedoeld was. Hoe portretteer je iemand als je wilt laten zien wie hij is als uniek mens en dus niet als figurant in een groter verhaal? Rubens oplossing voor een a-contextuele benadering is even eenvoudig als doeltreffend. Om de bedoelde-mens zelf te kunnen vastleggen fotografeert hij deze tegen een zwarte achtergrond, een ‘afwezige’ achtergrond. Maar voor portretfoto’s blijkt het niet voldoende. Er zijn nog meer factoren de geëlimineerd moeten worden omdat ze te sturend kunnen zijn. Een licht achterover gebogen hoofd kan duiden op arrogantie, een scheef hoofd op verlegenheid. Ruben heeft deze en andere elementen nauwkeurig beschreven in het boekwerk dat we mee naar huis kregen. Ik heb er in de Masterclass allemaal mee kunnen worstelen. En dat is dan alleen maar de techniek, de ‘buitenkant’. Er is ook nog wat hij noemt de ‘binnenkant’, het subtiele samenspel tussen fotograaf en geportretteerde waarvan de regels als een protocol door Ruben beschreven zijn. In die ontmoeting spelen elementen als menselijk contact, veiligheid, gelijkwaardigheid en respect een cruciale rol. Om het eigene van de persoon vast te kunnen leggen wordt gebruik gemaakt van de kracht van de verbeelding. “Sluit 1 minuut je ogen, ga in gedachten terug naar toen je zes was, wat was je droom? Doe dan je ogen weer open, kijk recht in de lens, dan zal ik jou en je droom met een ‘klik’ als Meesterwerk proberen vast te leggen.
De mens als meesterwerk, kroon op de Schepping. Het is de hoeksteen waarop het Museum of Humanity rust. De thuisbasis in Zaandam hangt inmiddels vol met waardig in beeld gebrachte mensen en het is daarom op zoek naar filialen en filiaalhouders. Ruben is een man met dromen – het is mooi en mijn hoop deze met hem en een groeiend aantal Creators of Masterpieces te mogen realiseren.
Zaandam, 16 maart 2024
Sjaak Leene