Hebben bomen recht van spreken en hebben ze zelf iets te vertellen over hun leven en levenseinde? En als dat zo is, is hun verhaal dan aan dovemans oren gericht, onze oren?

Ik liet mijn avondkrant zakken en door de vrijgekomen vouw keek mijn vrouw mij aan. ‘Wat is er?’ vroeg ze. In de krant stond een artikel over illegale bomenkap in een naburig dorp. Ik stopte abrupt met lezen, weer een onbenul die de waarde van bomen niet kent oordeelde ik snel. Het was het zoveelste voorval dat ik in de afgelopen week tegenkwam in de media over het doden van bomen, met of zonder vergunning. En om mijn ergernissen te stroomlijnen begin ik mezelf dan vragen te stellen, vragen zoals hierboven. Ik besloot er een boompje over op te zetten, dit boompje.

Bomen zijn ouder dan de mensheid. Uit scheppingsverhalen blijkt dat zij ons voor waren. Eens gaven zij de eerste scheppingsadem aan ons door, zodat wij kunnen leven van hun gave die fotosynthese heet: Scheppingslicht omgezet in zuurstof, hun dood is onze dood. Maar al te vaak keren wij die afhankelijkheid om, zoals in het naburige dorp; omgezaagd omdat ze toevallig op ‘onze’ grond of in de weg stonden.

Wat is de waarde van een boom? Heeft hij alleen waarde voor zijn omgeving of ook voor zichzelf en wat is dat dan? Vele uren googelde ik – tot in de late uurtjes – naar een definitie van- en een methode voor het berekenen van hun waarde. In eerste instantie vond ik door schade-experts bedachte rekenmodellen. Begrippen als handelswaarde en vervangingswaarde kwamen langs, bedoelt om vast te kunnen stellen hoeveel je moet betalen als je de boom van je buurman dood-gesnoeid hebt. Net voor het laatste journaal stuitte ik op het model van de Ecosysteemdiensten, een model dat, net zoals ikzelf graag doe, veel verbanden legt. Het is laat geworden en ik liet het late nieuws over aan het vroege nieuws van de volgende dag.

Ongewoon vroeg zat weer achter mijn scherm. Ik had de nacht wakker gelegen omdat mijn vondsten nog geen antwoord hadden gegeven op de vragen over eigenwaarde en zelfbeschikkingsrecht van bomen. Ik besloot het daarom over een andere boeg te gooien en de teksten en modellen te verruilen voor de bomenbeelden uit mijn fotoarchief. Ik vond er onverwacht veel, het blijkt dat ik iets met bomen heb, vooral met solitaire bomen. Voor één heb ik eerder een gedicht geschreven – aan het einde van de pieperakker – alsof ik iets tegen hem wilde zeggen, of zijn sprakeloosheid woorden wilde geven. Nu las ik het zin voor zin, slechts onderbroken door de korte blikken die ik hem gunde. Het was alsof ik daar weer stond, daar waar ik hem vaker ontmoet had en ook nu weer toesprak.

Een paar weken geleden was ik er voor het laatst. De late sneeuw lag als een kleed over het landschap. Aan het einde van mijn voetstappen stond ik stil op de plek waar hij eens stond en boog mij langzaam voorover. Voorzichtig veegde ik wat stukken weg van wat het doodskleed bleek te zijn dat mijn boom toegedekte. Al langer was hij stervende, maar nu lag hij in stukken, de felle wind had zijn laatste adem uitgeblazen en zijn kracht gebroken. Bedroefd nam ik afscheid in de verwachting hem niet weer te zien. De landeigenaar kennende zou het een welkome aanvulling zijn op zijn kachelvoorraad. Bomen worden zelden begraven.

Starend naar de afscheidsfoto vroeg ik me af waarom ik in deze flashback nog steeds geen antwoorden had op mijn vragen. Waarom had ik die vragen überhaupt aan mezelf gesteld en konden ze wel betrekking op een ding? Het ‘ding’ bleek het kantelpunt van mijn gedachten te zijn. Toen ik daar in gedachten weer stond keek ik niet naar een ding en toen ik het krantenbericht las voelde ik dat het meer dan over dingen ging; dat gevoel was de bron van mijn boosheid. Ik blijk in de afgelopen jaren bomen ongemerkt gepersonifieerd te hebben tot meer dan dingen waarover ik vrijelijk kan beschikken; levende wezens!

En daarom stelde ik dezelfde vragen die ik ook mezelf als mens kan stellen. Dus zette ik mijn zoektocht met mijn terechte vragen voort en stuitte op Peter Wohlleben, een boswachter die een boek geschreven heeft over Het verborgen leven van bomen. Het werd besproken in een podcast van de Groene Amsterdammer die over de waarde van bomen ging. Bomen blijken sociale wezens, ze kunnen met elkaar communiceren via schimmelnetwerken, een Wood Wide Web. Wanneer een parasiet zich op een boom nestelt zendt deze via dat netwerk een signaal naar andere bomen, die dan tannine aanmaken, zodat ze minder aantrekkelijk worden voor knagende en plakkende vijanden.

Dat bomen sociaal zijn blijkt ook uit de wijze waarop ze met hun nakomelingen omgaan. Om ze te laten overleven bij weinig licht staat de moederboom een deel van haar suikers af aan haar kroost; hoe zorgzaam kun je zijn? Ik ga het boek zeker lezen.
De dingen die ik in afgelopen week las, zag en beluisterde hebben mijn basale respect voor bomen omgezet in grote bewondering. Iedere volgende ontmoeting met één van hen zal daarom anders zijn. Zal ik dan het antwoord vinden op de vragen die me wakker hielden deze week?

Coronatijd is geen tijd, het is stilstand. De wereld zit op slot en ikzelf ook. Er komt nauwelijks nog wat in, laat staan iets uit. Ik ben op zoek naar the key of my mind, de sleutel om buiten binnen en binnen buiten te laten, het liefst op het ritme van een gezond middenrif.

Gelukkig worstel ik me eens per twee weken met een loper naar buiten als een vlinderprematuur die zijn cocon ontvlucht in de hoop zijn metamorfose nog voor de late najaarszon af te ronden. Met een zevental medestudenten van de Schrijversvakschool word ik dan geacht een klein wonder van taal te produceren, hetgeen ons iedere keer wonderwel lukt, zodat ons geluksgevoel inmiddels tot ongekende hoogten is gestegen.

Zulke lessen zijn the key of my mind, omdat er daarna bij mij van alles naar binnen en buiten gaat. Het is ook een katalysator voor mijn eigen bevrijdingspogingen uit de cocon. En als ik buiten ben ga ik op voedseltocht en wangprop als een eekhoorn mijn vondsten om ze thuis, in mijn denkholletje, tot de laatste gedachtenvitamine te herkauwen.

De eerste die zich aandiende was het Model. Ik luisterde naar een verhaal van Pieter Omtzigt over hoe het er in den Haag aan toegaat. Aantrekkelijke modellen zijn daar aan de macht en leiden een onaantastbaar leven. Hun gepresenteerde eenvoud is de façade waarachter hun priesters en paladijnen zich verschuilen om ongezien aan de touwtjes te trekken, waarvan wij ons aan het andere einde bevinden. Koopkrachtmodellen zijn de mooiste, zij produceren, door aan de juiste knoppen te draaien, eenvoudig de gewenste uitkomsten. Ondanks de jaarlijks voorspelde koopkrachtverbeteringen voor vrijwel alle doelgroepen, is onze koopkracht de afgelopen decennia niet toegenomen. ‘Vrijwel’ is de ongelezen voetnoot.

Mijn tweede vondst die het tot mijn holletje haalde was de Leugen. Ze zag het licht na een reportage van een Amerika correspondent, die me raakte. Een zwarte dominee vertelde dat stemmen op zondag niet langer mogelijk is, vanwege door Republikeinen ingevoerde wetten. So what denk je dan, totdat hij vertelde dat het usual is dat de hele gemeente na de kerkdienst in kolonne afreist naar het stemlokaal. Even genoot ik van het denkbeeldige uitzicht op the Gospeltrain met de nog in de Heer zijnde passagiers. Het was snel over, verontwaardiging en ergernis streden om mijn aandacht. Ik vroeg me af waarom mensen altijd indirecte maatregelen nemen voor het bereiken van een direct doel. Waarom in dit geval een leugenstreek en niet gewoon een uitgesproken eigen waarheid dat anderen Fremdkörper zijn en het land uit moeten?

Zo lieten Model en Leugen elkaar en mij de afgelopen weken niet meer los als was het een Siamese tweeling, onafscheidelijk, de één niet levensvatbaar zonder de ander omdat ze samen hetzelfde hart delen.

Modellen zijn er in vele soorten en maten, ik lust er pap van. In het verleden heb ik overwogen een modellenbureau te beginnen, totdat ik me na enige tijd besefte dat ik als consultant zelf bij zo’n bureau werkte. Modellen om de bedrijfsgezondheid vast te stellen, om medewerkers in competente werknemers te veranderen en vooral veel modellen als Keynotes voor seminars, bedoeld om managers te transformeren in onzekere tieners, liefst zwanger, zodat ze in de handen van de als vroedvrouw of abortusarts verklede consultants gedreven zouden worden. Een beter businessmodel dan zo’n modellenbureau is nauwelijks denkbaar. Het zijn hype-creërende bureaus die modellen baren met een beperkte levensverwachting voor een kort-cyclische turnaround. Het zijn de copy-cats van de mode-industrie; over modellen gesproken.

Joris van vijf kan het beste liegen van mijn twee kleinkinderen. In voorkomende gevallen kan de Leugen eenvoudigweg zijn masker niet vervormen. Alleen zijn moeder beheerst de kunst der ontmaskering. Leugens zijn er overigens in soorten en maten. Fabriceren, iets zeggen dat gewoon niet gebeurd is. Bedekken, iets bewust verzwijgen en Overdrijven, de context beïnvloeden. Het is verkiezingstijd geweest en het heeft me weinig moeite gekost van iedere leugenvorm treffende voorbeelden te vinden. Van links tot rechts.

Modellen zijn een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Het eenvoudigste is het zwart-wit model, een dialectisch model. Lekker overzichtelijk en eenvoudig in het gebruik. Mijn buurman zegt: ‘er zijn maar twee soorten mensen, goede en slechte’. Klinkt logisch, maar wat logisch is is vaak niet waar. Logica wordt te vaak gebruikt ter maskering van een leugenachtig verhaal, een glimmende schil om een rotte appel.

Een van de mooiste modellen vind ik het lichaamsmodel dat gebruikt wordt door ons zesde zintuig dat Proprioceptie genoemd wordt. Ik hoorde ervan toen we met een van onze kinderen bij de neuroloog zaten met de vraag waarom haar lichaam niet doet wat ze graag wil. Als spinoff van dat bezoek las ik veel boeken van de bekende neuroloog Oliver Sacks. Als je daar een paar van gelezen hebt bewonder je het modelontwerp van de menselijke soort en verwonder je je dat er nog zoveel goed gelukte exemplaren van rond lopen. Proprioceptie betekent letterlijk ‘eigen-waarneming’. Zo weten de hersenen waar de verschillende lichaamsdelen zich in de ruimte bevinden. Sacks beschreef een geval van een patiënt die vond dat zijn been een Fremdkörper was, daarom kwijt wilde en het dus steeds uit zijn bed gooide om vervolgens met verbazing te constateren dat (de rest van) zijn lichaam ook op de grond belandde. Blijkbaar ontbrak het been in zijn lichaamsmodel. Het omgekeerde kan ook het geval zijn na een amputatie en veroorzaakt fantoompijn. Het lichaamsmodel kent een geestelijke tegenhanger die we gedurende ons leven met vallen en opstaan zelf ontwikkelen: ons zelfbeeld; dat wat we denken te zijn.

De Leugen blijft mij boeien. Liegen is geen doel op zich maar een instrument dat ingezet wordt voor het bereiken van een doel, jouw doel. Soms om jezelf in een beter daglicht te stellen ten koste van anderen, maar nog vaker om je sociale relaties te redden; we zijn toch altijd blij met wat er onder de kerstboom ligt? Het schijnt zo te zijn dat je meer liegt naarmate je ouder wordt. En dat slimme mensen beter kunnen liegen, omdat je goed onthouden moet wat je inmiddels allemaal bij elkaar gelogen hebt. Het is dus oppassen geblazen met oude slimmeriken!

De Leugen bestaat bij de gratie van de waarheid. Zolang de waarheid bestaat zal er gelogen worden zegt men.

Kan een model zelf liegen, of is het zijn schepper die het gevormd heeft vanuit een eigen onzichtbaar stelsel van doelen en gevoelens en als een profeet zijn beeldmodel hoopt te slijten aan iedereen die zich herkent in dezelfde onzichtbaarheid en met dezelfde doelen? Is er sprake van liegen of van misbruik? Ik droom ervan dat alle modellen zichzelf zouden kunnen uiten en zonder masker zouden kunnen zijn zoals ze zelf willen zijn en als dat niet zo is tijdig een MeTo’je produceren.

(essay-oefening / Schrijversvakschool 2021)